• نمایش محتوا
        نمایش تاریخچه
        محله بالاخیابان (خیابان علیا، خیابان نادری)

         تا اوایل سال‌های 1300هـ.ش، مشهد تنها دارای یک خیابان شرقی ـ غربی به نام »خیابان» بود که بارگاه حضرت رضا(ع) آن را به دو قسمت تقسیم کرده بود. 1 با توجه به این که این مسیر در سمت بالا سر حضرت قرار دارد، مردم محلی به این خیابان و محله‌های پیرامونش بالاخیابان می‌گویند.2

        خیابان مشهد اساساً از توابع نهر خیابان به شمار می‌رفت 3 همچنین ذیل عنوان «خیابان علیا» در طومار عضدالملکی به وقفی بودن عرصه خیابان از «گوشوار سردرب صحن مقدس الی دروازه اراضی» تصریح شده بود.4

        آستان قدس خیابان علیا و سفلی(پایین خیابان) را مخصوص خود می‌دانست و اهالی فقط حق عبور از آن را داشتند 5. از این رو مدیریت آن از طریق اجاره‌دادن نهر، فروش هیزم حاصله از درختان کنار نهر و اخذ وجوه هوایی و پیشطره از دکاکین برای سده‌ها در اختیار آستان قدس بود. همان‌گونه که مجموعه عمارات حرم رضوی بیرون از تقسیم‌بندی محلات شهر قرار داشت و امورات آن زیر نظر آستان قدس انجام می‌شد. ذی‌نفع بودن آستان قدس از عایدات خیابان وضع ویژه‌ای به آن داده بود.

        سه تغییر صوری اصلی در فضای خیابان مشهد از اواخر دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی اول رخ داد، که عبارت بود از: برچیدن دکاکین روی نهر خیابان، دستور عقب نشینی دکاکین حاشیه خیابان به عرض واقعی خیابان و جمع‌آوری بساط‌داران از پیاده‌روی نهر خیابان. 6

        قسمتی که از شمال غربی حرم منشعب می‌شد، بالاخیابان یا خیابان علیا نامیده می‌شد که از فلکه دروازه قوچان شروع می‌شد و تا بست بالاو صحن عقیق (صحن انقلاب) ادامه داشت.از کوچه باغ عنبر به سمت غرب، در امتداد بالاخیابان تا دروازه قوچان فعلی، نهر آب خیابان به صورت جوی فاقد دیواره جانبی عبور می‌کرد و این مسیرگذرگاه و معبر بی قواره ای بود که در بعضی نقاط از عرض فعلی خیابان پهن ترو در برخی محل ها باریکتر بوده که در اطراف آن کاروانسراهای بزرگ، محل نگهداری دواب اسب و شتر، کارگاه‌های دباغی و صباغی (آشگری و رنگرزی)، انبارهای غله و بوجاری قرار داشت که محله بالاخیابان در پیرامون آن شکل گرفته بود. در واقع محله بالاخیابان، از فلکه دروازه قوچان به سمت شرق شروع و تا ابتدای کوچه باغ عنبر و در نهایت چهارراه شهداء فعلی (محله چهارباغ سابق) را شامل می‌شد که قسمت شمالی و جنوبی معبر عمده شهر مشهد، معروف به بالا خیابان را اشغال می‌نمود. عمده‌ترین محله مسکونی آن، از دروازه قوچان تا چهارراه  شهداء بود.1

        محله بالا خیابان  عطف پیوند میان دو محله قدیمینوغان و سراب بوده و در بر گیرنده اکثر باغ ها و اماکن وسیع اقتصادی و اعیان نشین شهر بوده و بدین جهت جمعیت ساکن آن از دیگر محلات شهر کمتر بوده است7

        دکاکین روی نهر بالاخیابان در سال ۱۳۳۴ق / ۱۲۹۴ش در زمان نیابت تولیت جواد حسینی ملقب به ظهیر الاسلام برچیده شد؛ اما با غفلت نظمیه دست‌فروشان و طبق‌کشان مجدداً در کنار نهر مستقر شده، علافان بارهای خود را در خیابان گذاشته و درشکه‌داران به‌ویژه اتباع روس درشکه‌های خود را در کنار نهر می‌شستند. این امر سبب شده بود وضعیت بالاخیابان به تدریج به وضع خراب سابق بازگردد.8

        عقب بردن دکاکین و محاذی نمودن آن‌ها با عرض واقعیِ خیابان علیا از خدمات چشم‌گیر اسدی در سال ۱۳۰۸ شمرده شده است.9

        آستان قدس در سال ۱۳۰۷ برای نمونه و تعیین تکلیف سایر کسانی که ملک آن‌ها در اراضی خیابان واقع شده بود اقدام به تخریب و نوسازی حاشیه جنوبی بست بالاخیابان بر اساس آثار ایوان‌های قدیمی و ایوان‌های دو طرف صحن عتیق کرد. آستان قدس همچنین نقشه‌ای برای ساخت این دکان‌ها تهیه کرد. از این نقشه با صفات مطلوب، مرغوب و مورد توجه عموم یاد شده است.10

        تخریب دکاکین بالاخیابان در سال ۱۳۰۹ نیز ادامه یافت. عملیات تخریب در این سال به صورت مشترک توسط بلدیه و آستان قدس هدایت می‌شد. بنا بود پس از نوسازیِ دکاکین ساختمان پیاده‌رو و نهر را به صاحبان دکاکین تفویض و تسطیح و کفسازی وسط خیابان را به بلدیه بسپارند.11

        در سال ۱۳۱۰ بلدیه جهت احداث پل‌های روی نهر بالاخیابان مقابل گاراژها به صاحبان گاراژهای متفرقه اخطار نمود و از آستان قدس خواست تا جهت انجام هر چه سریع‌تر این کار چند روزی جریان آب در نهر را متوقف سازد. 12

        در سال ۱۳۱۴ از طرف بلدیه پست‌ امدادی بالاخیابان تجدید شد، حمام‌های شهر از جمله در خیابان علیا ملزم به نصب دوش و نمره‌دار کردن حمام شدند. 13

        شهرداری در سال ۱۳۱۵ پل مقابل بست بالاخیابان را که محتاج تعمیر بود، بتن‌ریزی کرد. 14

        شهرداری در سال ۱۳۱۶ از ابتدای بست بالاخیابان در طرف جنوبی خیابان اقدام به قیرریزی کرد.15

        انتهای بالاخیابان تا میدان شاهپور در این سال شن‌ریزی شد.16

        بتن‌ریزی خیابان علیا، برچیدن پل‌های چوبی و آجری مخروبه و پل‌سازی از سنگ و سیمان روی نهر آن نیز در سال ۱۳۱۶ توسط شهرداری اجرا گردید.17

        به علاوه اداره ساختمان شهرداری اقدام به کشیدن نرده در طرفین نهر بالاخیابان و گل‌کاری حاشیه نهرِ آن کرد.18

        حجم و میزان عملیات گسترده شهرداری مشهد در بالاخیابان در سال ۱۳۱۶ عبارت بود از: یک پل درجه یک بتن مسلح در ابتدای بست، پل بتن مسلح تقاطع بالاخیابان با خیابان پهلوی، دو پل بتن مسلح سواره‌رو مقابل کاروانسراها و گاراژهای در میانه خیابان، یک لوله بتن مسلح برای عبور آب خیابان از روی مسیل در بیرون دروازه  بالاخیابان، هشت دهانه پل پیاده‌رو به فواصل ۵۰ متری از هم روی نهر، ۷۰۰ متر سنگ نمای نهر، ۱۴۰۰ متر دال‌های بتنی دیواره طرفین نهر، ۳۶۰ متر نرده بتنی پیرامون نهر، ۲۱۰۰ مترمربع سنگ‌فرش کف نهر، ۷۲۱ مترمربع شفته‌ریزی و جدول‌سازیِ پیاده‌رو19

        در سال ۱۳۱۷ پل بتن آرمه‌ای به جای پل پیشین در تقاطع بالاخیابان با خیابان شاه رضا ساخته شد.20

        عملیات آسفالت‌ریزی بالاخیابان در این سال از طرف اداره شهرداری آغاز شد.21 تا پایان این سال آسفالت طرف جنوبی بالاخیابان تا میدان مجسمه پایان یافته،22 و آسفالت طرف شمالی آن به تقاطع خیابان شاهرضا رسیده بود.23

        شهرداری از سال ۱۳۱۷ شروع به تخریب دکاکین اطراف میدان بالاخیابان و خیابان پهلوی (میدان مجسمه) کرد.24

        عمده منازل و دکاکین حاشیه میدان مجسمه در مدخل خیابان استخر در این سال توسط شهرداری خراب شده و مسیر خیابان استخر گشوده شد.25

        ساختمان پل بتن آرمه روی نهر بالاخیابان واقع در میدان مجسمه توسط شهرداری در سال ۱۳۱۷ آغاز و در سال ۱۳۱۸ به پایان رسید.26

        اثر تاریخی آرامگاه نادر شاه افشار در محل چهارراه نادری (چهارراه شهدا فعلی) این خیابان قرار دارد. همچنین عمارت بلدیه مشهد )شهرداری مشهد( در سال 1320 در محل میدان مجسمه سابق (میدان شهدا) ساخته و به بهره برداری رسید. با توجه به تلاقی این میدان و خیابان پهلوی سابق (امام خمینی کنونی) و تجمع ادارات و دوایر حکومتی (محله ارگ) این معبر به صورت فزاینده ای دچار رونق گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تعیین  حدود جدید معابر بالا خیابان  از حرم مطهر تا میدان شهدا به نام خیابان  آیت الله شیرازی و از میدان شهدا تا میدان توحید (دروازه قوچان سابق) به نام خیابان توحید نام گذاری گردید.

         

        رسته :محله بالا خیابان
        منابع :
         1.کتاب شناسایی و وجه تسمیه معابر،محلات و اماکن عمومی بافت قدیم شهر مشهد.  دکتر محمد رحیم رهنما، اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل شهرداری مشهد.با همکاری انتشارات سخن گستر،1390: 69
        2. ویکی پدیا 
         .3 مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۶۵۹۴۳، ص ۲.
        4 . مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۶۶۵۷۵، ص ۱۳.
         5.  مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۱۱۱۸۸۴، ص ۲.
        6.  ماهوان, تاریخ مشهد الرضا. ص ۴۶۱ – ۴۶۳.
        7. زین العابدین میرزای قاجار؛ نفوس ارض اقدس تصحیح و توضیح مهدی سیدی.-مشهد: سگال:،1382،ص.(60)           صاحب اثر: سازمان فرهنگی شهرداری مشهد 
        8. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۱۰۴۱۲۸، ص ۱ – ۷.
        9.  روزنامه شهامت، ش ۱۷ (۱۷ تیر ۱۳۰۸)، ص ۲؛ مدرس رضوی و دیگران, مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی. ص ۵۱.
        10.مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۱۱۱۸۸۴، ص ۲.
        11. روزنامه آزادی، ش ۹ (۱۴ خرداد ۱۳۰۹)، ص ۲.
        12. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند ۹۵۸۲۴، ص ۴.
        13. «نظر باینکه خزانه‌های حمام‌های عمومی باعث سرایت امراض و استحمام در این قبیل خزانه‌ها اساساً مخالف باصول حفظ الصحه میباشد لذا برای جلوگیری از سرایت امراض و بنام حفظ الصحه عمومی بکلیه مالکین و مستأجرین حمامها از مردانه و زنانه اخطار مینماید که از این تاریخ الی اول تیرماه ۱۳۱۵ میبایستی خزانه‌های عمومی حمام خود را متروک و بقدر گنجایش حمام تهیه دوش آب گرم و سرد بنمایند و فقط حمام‌ها میتوانند خزانه‌های کوچک خصوصی که بتوان برای هر مرتبه شستشو آب آنرا تخلیه و تجدید کرد داشته باشند». (روزنامه شهامت، ش ۲۵ (۹ اسفند ۱۳۱۴)، ص ۲.)
        14.  روزنامه آفتاب شرق، ش۵۲۰ (۱۸ آذر ۱۳۱۵)، ص ۱.
        15. روزنامه شهامت، ش ۲ (۲ مهر ۱۳۱۶)، ص ۱.
        16.  روزنامه آفتاب شرق، ش۹۷۶ (۱۸ مرداد ۱۳۱۷)، ص ۲.
        17.  روزنامه شهامت، ش ۲۴۶ (۱۶ شهریور ۱۳۱۶)، ص ۱؛ همان، ش ۲۲۶ (۱۲ مرداد ۱۳۱۶)، ص ۱؛ همان، ش ۲۲۵ (۱۱ مرداد ۱۳۱۶)، ص ۱؛ همان، ش ۲۱۵ (۱۹ تیر ۱۳۱۶)، ص ۱.
        18.  «چون اداره شهرداری تصمیم گرفته است که در طرفین نهر نادری نرده‌های آسفالتی نصب نماید اداره ساختمان مشغول ریختن میله‌های آسفالتی شده است که پس از تکمیل شروع بنرده گذاری نمایند». (روزنامه شهامت، ش ۲۴۷ (۱۸ شهریور ۱۳۱۶)، ص ۱.) و نیز روزنامه شهامت، ش ۱۷۰ (۴ فروردین ۱۳۱۶)، ص ۱؛ روزنامه آفتاب شرق ش۷۷۱ (۲۸ شهریور ۱۳۱۶)، ص ۱؛ همان، ش۷۶۷ (۱۸ شهریور ۱۳۱۶)، ص ۱.
        19. روزنامه آفتاب شرق، ش۹۴۷ (۱۳ مرداد ۱۳۱۷)، ص ۱.
        20. روزنامه آفتاب شرق، ش ۹۱۳ و ۹۱۴ (۱ خرداد ۱۳۱۷)، ص ۱.
        21. روزنامه شهامت، ش ۱۲۳ (۱ خرداد ۱۳۱۸)، ص ۱.
        22 .روزنامه آفتاب شرق، ش۹۸۰ (۳۱ مرداد ۱۳۱۷)، ص ۱.
        23. روزنامه آفتاب شرق، ش۹۸۴ (۱۰ شهریور ۱۳۱۷)، ص ۱؛ همان، ش۹۵۹ (۷ تیر ۱۳۱۷)، ص ۱.
        24. روزنامه شهامت، ش ۱۷۳ (۲۳ شهریور ۱۳۱۷)، ص ۱.
        25. روزنامه آفتاب شرق، ش۱۱۵۲ (۱۰ بهمن ۱۳۱۷)، ص ۱.
        26 .روزنامه آفتاب شرق، ش۱۳۳۹ (۱۲ دی ۱۳۱۸)، ص ۱.
         

         
         
        بالا خیاباننوغانسراببلدیهمشهدشهرداری مشهددروازه قوچانخیابان توحیدآیت الله شیرازیمیدان شهدامیدان مجسمهخیابان پهلویحضرت رضا علیه السلامبست بالاصحن عتیقصحن انقلابآرامگاه نادر شاهچهارراه نادریچهارراه شهداخیابان علیادروازه بالاخیابانبست با
        ایجاد کننده :هانیه مشتاق
        Qr code
        امتیاز :10
        تعداد بازدید :372
        ارزیابی
        امتیاز کسب شده در ارزیابی:
        ارزیابی این مورد: